68
Plurfoje laŭlonge de nia raporto, ni menciis la fakton ke, el la antikva judismo de-
venas kelkaj gravaj nunte
m
paj aferoj kiaj la kristanis
m
o
,
la socialis
m
o
…
(krom la
cionismo, kompreneble)
S
ed nun ni volas atenti pri aliaj te
m
oj kiuj, iamaniere,
estis
en e
m
bria stato en la judis
m
o kelkajn jarcentojn antaŭ nia erao
. N
i te
m
as pri esoter-
is
m
o
, m
istikis
m
o
,
okultis
m
o
, K
abalo
,
konspiraj obsedoj
,
paranor
m
alaj feno
m
enoj
,
fra-
m
asonaro
, m
esianis
m
o
…
Nia skeptikismo pri la mirakloj priskribitaj en la unuaj bibliaj libroj
—
G
enezo
,
Eliro
kaj aliaj
—
restas sufiĉe klara
:
la
m
iraklo
-
plena eliro de la
I
zraelidoj el
E
giptio sub-
gvide de
M
oseo
,
la sa
m
e
m
iraklo
-
plena konkero de la
P
ro
m
esita
L
ando far
J
osuo
,
k
.
a
.
N
i jam sufiĉe klarigis la politikajn kaj religiajn motivojn de la skribistoj, kiuj el-
laboris tiun libraron. Tamen nun ni devas atenti pri kelkaj strangaj elementoj, kiuj
ne plene kongruas kun tiu skema interpreto.
N
i ekko
m
encu per la te
m
o de la
K
esto de la
I
nterligo
. L
a de
m
ando
,
ĉu ĝi estis historia
objekto aŭ nur legendo
,
estas diskutata de jarcentoj kaj restas sen definitiva respondo
.
N
i esploru do, kion oni scias kun certeco, kio apartenas al tradicio, kaj kio estas
konjekto aŭ historia hipotezo. Laŭ la bibliaj libroj Eliro, Nombroj kaj Reĝoj, la
Kesto de la Interligo estis sankta ujo konstruita laŭ Dia ordono al Moseo sur la
monto Sinajo. Ĝi estis farita el akacia ligno, tegita per oro, kaj enhavis la Tabulojn
de la Leĝo (la Dek Ordonojn), la bastonon de Aaron kaj porcion da manao. La
Kesto estis konsiderata simbolo de la ĉeesto de Dio inter sia popolo, portata de la
Izraelidoj dum la Eliro kaj poste lokita en la Templo de Salomono.
La vero estas, ke historie ne ekzistas rekta arkeologia pruvo pri la ekzisto de la
K
esto de la
I
nterligo
. N
eniu ekstera fonto
—
egipta
, m
ezopota
m
a aŭ aliaj
—
m
encias ĝin aŭ
konfir
m
as ĝian ekziston
. L
a Jerusalema Templo, kie laŭ tradicio ĝi estis gardata,
69
estis detruita de la
B
abilonianoj en la jaro
587
a
. K.,
kaj
ekde tia
m
la
K
esto nenia
m
plu estis trovita
. K
elkaj
fakuloj opinias ke la bibliaj rakontoj pri la
K
esto eble
estis verkitaj post la supozataj eventoj
,
kiel parto de
literatura aŭ teologia rekonstruaĵo.
Hipotezoj: Iuj arkeologoj kaj historiistoj opinias, ke
povus esti ekzistinta reala objekto kun rita aŭ simbola
funkcio (ekzemple, relikvujo), sed sen la miraklaj ecoj
kiujn oni atribuis al ĝi. Aliaj pensas ke la Kesto estis
teologia inventaĵo aŭ fonda mitaĵo, uzita por esprimi la
proksimecon de Dio al sia popolo.
K
aj kio pri la legendoj
? L
a
K
esto de la
I
nterligo iĝis te
m
o
de
m
ultaj legendoj
, ĉ
efe ekde
M
ezepoko
. E
tiopa tradicio
asertas, ke la
K
esto estis transportita al
A
ksu
m
o
,
en
E
tio-
pio
,
kie ĝi laŭdire ankoraŭ troviĝas en la preĝejo de Sank-
ta
M
aria de
C
iono
. T
a
m
en
,
ties ekza
m
eno ne estas per
m
es-
ata al eksteruloj
. K
vanka
m m
ultaj rigardas tiun aserton kiel
m
iton
,
ĝi estas profunde kredata en tiu lando. La Kesto
ankaŭ inspiras esoteris
m
ajn teoriojn
, m
isterajn verkojn kaj
eĉ popularajn fil
m
ojn
,
kiel tiu fa
m
a de
I
ndiana
J
ones
.
L
a
B
iblio ne raportas klare
,
kio okazis al la
K
esto post
la detruo de la Unua Templo en Jerusalemo fare de la
B
abilonianoj
. D
e tia
m
ĝi
m
alaperis el la historia rekordo
.
L
aŭ iuj historiistoj
,
eblas ke la
K
esto estis aŭ detruita aŭ
konfiskita du
m
la babilonia sieĝo de
J
erusale
m
o
. L
a fakto
ke ĝi ne estas inter la objektoj listigitaj kiel prirabitaj
en la biblia teksto, sugestas ke ĝi eble jam estis forigita
aŭ kaŝita antaŭ la sieĝo.
A
lia teorio sugestas ke la levidaj pastroj kaŝis la
K
eston
por protekti ĝin kontraŭ la invadantoj
. I
uj supozas ke ĝi
estis kaŝita sub la
T
e
m
plo
-
M
onto
,
sed ĝis nun tio ne estis
pruvita
. L
a
T
e
m
plo
-
M
onto estas unu el la plej religie sente
-
m
aj lokoj en la
m
ondo
. T
ie staras la
K
upolo de la
R
oko kaj
la
A
l
-
A
ksa
M
oskeo
,
du el la plej sanktaj
I
sla
maj
lokoj.
A
rkeologiaj elfosadoj estas
m
alper
m
esataj en tiu loko.
L
a apokrifa libro
2 M
akabeoj
2:4–8
m
encias ke la profeto
J
eremia kaŝis la Keston en kaverno sur la monto Nebo
(
proksi
m
e de la
M
orta
M
aro
)
kaj ke ĝi ne estos retrovita
ĝis
D
io decidu ĝin malkovri. Ĉi tiu ideo havas mistikan
kaj profetan signifon
. L
aŭ ĉi tiu teorio
,
la levidaj pastroj
(
aŭ aliaj fidindaj gardantoj
)
antaŭvidis la babilonan sieĝon
70
de Jerusalemo kaj decidis kaŝi la Keston por protekti ĝin. La plej logika kaj sankta
loko por kaŝi ĝin estus interne aŭ sube de la Templo-Monto, kie la Templo de
Salomono staris.
L
a libro
2 K
ronikoj
35:3
m
encias, ke la Kesto de la Interligo estis lokita en la do
m
o
konstruita de
S
alo
m
ono
,
sed la teksto estas neklara kaj ŝajnas sugesti ke ĝi eble jam
estis
m
ovita aŭ kaŝita antaŭ la detruo de la
T
e
m
plo
. L
a
T
al
m
udo kaj midraŝaj tekstoj
raportas, ke reĝo Joŝijo, ĉirkaŭ la jaro 620 a. K., ordonis kaŝi la Keston por eviti
ĝian kapton. Laŭ tiuj fontoj, li kaŝis ĝin en sekreta subtera ĉambro konstruita de
Salomono sub la Templo. Iuj kredas, ke la Kesto daŭre restas kaŝita en unu el tiuj
sekretaj lokoj kaj ke ĝi ne estos
m
alkovrita ĝis la “tempa fino” aŭ dia revelacio. En
judismo, ekzistas espero pri ĝia reveno en la tempo de la Mesio. Kelkaj mistikistoj
opinias, ke la Kesto estas protektata ĝis la rekonstruiĝo de la Tria Templo. Ne
ekzistas solida arkeologia pruvo por subteni ĉi tiun teorion. Ĝi restas kredo bazita
sur religiaj tekstoj, buŝa tradicio kaj la manko de kontraŭaj evidentecoj. Tamen,
multaj konsideras ĝin pli verŝajna ol aliaj hipotezoj, ĉar kaŝi la Keston sub la plej
sankta loko de la judoj estus logika kaj strategia defenda ago.
Do, evidentiĝas ke ekzistas pluraj konkurantaj teorioj pri la sorto kaj naturo de la
Kesto de la Interligo, kaj neniu el ili ĝuas senduban fideblecon. Tamen, kelkaj
argu
m
entoj subtenas la tezon ke te
m
as pri ia
m
ekzistinta objekto
. U
nu el tiuj estas la
fakto ke la unuaj bibliaj rakontoj kaj priskriboj pri la Kesto ŝajne originas el epoko
kiam ĝi ankoraŭ troviĝis en la Jerusalema Templo. Tio estus malverŝajna, se temus
pri tute inventita aĵo. Plie, la libro Eliro prezentas detalan priskribon de la Kesto,
inkluzive de ĝiaj dimensioj: longeco:
2.5
ulnoj, larĝo: 1.5 ulnoj, kaj alto: 1.5 ulnoj.
Interesas la fakto, ke la proporcio inter 2.5 kaj 1.5 egalas al 1.666…, nombro tre
proksima al la tiel nomata “ora proporcio” (aŭ divina proporcio, greke φ [fi]), kiu
estas ĉirkaŭ 1.618. La rilato 5:3, el kiu tiu proporcio devenas, estas konata pro sia
harmonia kaj simetria kvalito, kaj estas ofte uzata en klasikaj arkitekturaj dezajnoj.
Ĉi tiu fakto nutras plian spekuladon de la personoj kiuj sentas altiron al la
esoterismaj aferoj, kiel la kabalistoj.
Tio kondukas nin al la temo de la Kabalo, la mistika tradicio de judismo, kies celo
estas malkovri la sekretojn de la universo, la homa animo, kaj la dieco mem, per
profunda interpreto de la sanktaj tekstoj. Male al laŭvorta legado de la Torao, la
kabalistoj evoluigis kompleksajn analizmetodojn, kiel gematrio, temuro, kaj nota-
rikono, por eltrovi kaŝitajn signifojn en ĉiu vorto kaj litero de la biblia teksto. Laŭ
la kabalista vidpunkto, la Torao entenas dian kodon. Kiam oni ĝin malkodas, eblas
altigi la konscion kaj proksimiĝi al la
Ein Sof, la senfino, infinito…, la
senfina, transcenda kaj nesciebla aspekto de Dio.
La ĉefaj verkoj de la Kabalo estas la Zoharo, esotera komentario pri la Torao, kiu
fariĝis la centra teksto de juda mistikismo. En ĝi, la universo estas prezentata kiel
siste
m
o de diaj elfluoj no
m
ataj
S
efirot
,
kiuj konsistigas la
A
rbon de
V
ivo
,
si
m
bolo de
ekvilibro inter la spirita kaj la
m
ateria
. K
vanka
m
la kabala tradicio konkretiĝis en
71
Mezepoko, precipe en 13-jarcenta Hispanio, ĝiaj radikoj de-
venas de pli fruaj epokoj. Ĝi baziĝas sur tekstoj atribuitaj al la
2-jarcenta talmudista Shimon Bar Joĥaj kaj verkoj kiel la
,
S
efer Jetzirah
, de nekonata aŭtoro. Same kiel aliaj
diversaj aferoj, la embrio de tiu esoterisma doktrino troveblas
jam en la postekzila judismo.
S
e tiu judis
m
o kaj ties biblia libraro generis tio
m
da diversaj kaj
stragaj
m
ovadoj estas pro tio ke tiuj skribaĵoj plenas je strangaĵoj
.
N
i ja
m m
ontris kiom ne
-
kredeblaj estis la tekstoj de la
P
entateŭko
,
tiuj
m
irindaĵoj de rekta dia interveno favore al la taskoj de
M
oseo
kaj
J
osijo
… S
ed si
m
ilaj supernaturaj faroj estas raportitaj ankaŭ
en libroj pritraktantaj pli postajn periodojn, eĉ de la te
m
po de la
reĝoj
,
post
S
alo
m
ono
,
tio estas
,
raportantaj historion sa
m
te
m
pan
al la rakontado far la skribistoj
. K
onkrete
,
ni havas la kazon de
la profeto
E
lija
,
kiu rolis en la disiĝinta regno de Izrael. Venas
al ni la demando: ĉu ĉi tiu rolulo vere estas historia figuro aŭ
ĉu li estas nura mito kiel Moseo kaj Josuo?
Nu, eble, verŝajne,
E
lija estas historia figuro, sed tute ne oni
devas akcepti ĉion kion raportas pri li la bibliaj libroj 1-a kaj
2-a Reĝoj. Ni vidu, laŭ tiu “historia” raporto:
- D
u
m
alfrontiĝo kun la profetoj de
B
aal sur la
m
onto
K
ar
m
el
, E
lija
preĝas al
D
io
,
kaj fajro descendas el la ĉielo kaj konsu
m
as la
bruloferon, la lignon, la ŝtonojn, la akvon kaj la polvon. Ĉi tiu
evento celas montri, ke la Dio de Izrael estas la vera Dio.
- E
lija profetis plurjaran sekecon
,
kaj efektive ĉesis pluvi en
I
zrael
kiel puno pro la idolado de la reĝo Aĥab. Poste li ankaŭ petas,
ke la pluvo revenu, kaj Dio tion permesas.
- M
ultobligo de nutraĵoj
: E
lija pro
m
esas al vidvino
,
ke ŝia faruno
kaj oleo ne elĉerpiĝos dum la sekeco, kaj tiel mirakle okazas.
- R
evivigo de la filo de la vidvino
: E
lija preĝas kaj revivigas la
m
ortintan filon de la virino.
- D
u
m
la sekeco
, E
lija kaŝiĝas apud la torento Kerit, kaj Dio
ordonas al korvoj porti al li panon kaj viandon ĉiutage.
- Elija frapas la riveron Jordan kun sia mantelo, kaj la akvoj
dividiĝas, permesante al li kaj al Eliŝa transiri sur seka tero.
- E
stante
E
lija pro
m
enante kun sia disĉiplo
E
liŝa, al kiu li trans
-
lasis sian mantelon, li estis forprenita al la ĉielo sen morti, en
ĉaro de fajro kun ĉevaloj de fajro,
S
ed ĝuste pri ĉi lasta kazo, kiu estas pli stranga ol ĉiuj antaŭaj,
estas nuntempe kurioza interpretado far la ufologio. La biblia
72
rakonto pri la forpreno de la profeto
E
lija
,
kie estas
m
enci
-
ita ia
“
ĉaro de fajro kun ĉevaloj de fajro
”,
estis reprezentita
du
m
jarcentoj kiel ĉiela ĉaro tirata de ĉevaloj
,
si
m
bolo de la
dia potenco
. T
iuj bildoj reflektas la antikvan
m
ondkoncepton
,
kie ĉaroj estis la plej rapida kaj
m
ajesta transportilo.
T
a
m
en
,
en
m
odernaj te
m
poj
, iu
j nifologoj interpretas ĉi tiun epizodon
kiel eblan kazon de ekstertera forkapto
. L
aŭ ĉi tiu vidpunkto
,
tio
,
kion la antikvaj no
m
is
“
ĉaro de fajro
”,
povus esti flug-
anta ŝipo priskribita per la lingvo de tiu epoko.
Ĉi tio pli notindas rilate al alia biblia libro: tiu de
Jeĥezkel
.
J
eĥezkel
estis
unu el la profetoj
. M
ale ol aliaj profetecaj libroj
,
ĉi tiu estis verkita de la profeto
m
e
m. J
eĥezkel estis pastro
deportita al
B
abilono post la ekzilo de Judujo (ĉirkaŭ 597
a
. K.). L
ia
m
esaĝo ko
m
binas viziojn
,
orakolojn pri juĝo kaj
pro
m
esojn pri restarigo
. P
er si
m
bolaj agoj kaj rektaj
m
esaĝoj
,
J
eĥezkel anoncas dian juĝon pro idoladoro kaj
m
aljusteco
.
L
i antaŭdiras la detruon de la
T
e
m
plo kaj la definitivan falon
de
J
erusale
m
o
. L
a libro havas ankaŭ orakolojn kontraŭ
Am
on
,
M
oab
, E
do
m, F
iliŝtujo
, T
iro
, C
idono kaj
E
giptio
,
kiuj
m
okis
aŭ profitis el la suferado de
I
zrael
. P
ost la falo de
J
erusale
m
o
,
la
m
esaĝo ŝanĝiĝas al tiu de espero
. D
io pro
m
esas kolekti
sian popolon
,
doni al ili
“
novan koron
”,
revivigi la nacion
kaj starigi novan
T
e
m
plon kaj novan restarigitan landon.
L
a
ĉefa te
m
o de la libro estas la suvereneco de
D
io
,
la
m
orala
respondeco de ĉiu persono
,
la puno pro pekoj
,
kaj la pro
m
eso
de spirita kaj nacia restarigo.
V
erdire
,
la
m
esaĝo de
J
eĥezkel pli estas pastreca ol profeteca
instruo
. Ĝ
i celas ĉefe la
m
onolatrion kaj
m
onoteis
m
on ol la
defendo de la subpre
m
atoj
. S
ed la plej ri
m
arkinda enhavo de
la libro
Jeĥezkel
estas la priskribo de liaj vizioj. Ĉu “Vizioj”
aŭ
“
paranor
m
alaj spertoj
”? K
iu povas tion scii
? N
i vidu ilin.
J
eĥezkel
,
en la unuaj ĉapitroj de sia libro
,
rakontas serion da
eksterordinaraj vizioj
,
kiuj fascinadis legantojn du
m
jarcentoj
,
kaj pro sia si
m
boleco kaj pro sia
m
istera
,
preskaŭ
“
super-
natura
”
karaktero
. L
i priskribas
,
ke li vidis ŝtor
m
on venantan
denorde
,
ene de kiu aperis dia figuro akompanata de kvar
vivantaj estaĵoj kun
m
ultaj flugiloj kaj vizaĝoj
,
brilantaj radoj
plenaj je okuloj kiuj turniĝis en ĉiuj direktoj, kaj speco de
trono sur kiu sidis figuro si
m
ila al ho
m
o
,
ĉirkaŭita de fajro
kaj lu
m
o
. T
iu bildo estas konata kiel la
“
vizio de la gloro de
J
ahveo
”. P
lurfoje Jeĥezkel rakontas ke la
“S
pirito de la
E
tern-
ulo
”
levis aŭ transportis lin
,
kondukante lin de la loko kie li
73
estis al aliaj lokoj
—
ekze
m
ple
,
de
B
abelo al
J
erusale
m
o
—
kie li
ricevis viziojn pri la peko de la popolo aŭ pri la venonta juĝo.
L
aŭ ies opinio
,
tiu
“
vojaĝo
”
ne estas fizika laŭ la
m
oderna
senco, sed pli spirita aŭ ekstaza sperto
. E
l teologia aŭ si
m-
bola vidpunkto, tiuj vizioj havas grandan valoron: ili espri-
m
as la
m
esaĝon de
D
io per potencaj kaj signifoplenaj
bildoj
. E
n la juda kaj kristana tradicioj
,
oni interpretas ilin
kiel diaj revelacioj, ne kiel laŭliteraj faktoj
. E
l historia aŭ
scienca perspektivo
ne ekzistas e
m
piria evidenteco subten-
anta ke Jeĥezkel estis fizike transportita per supernaturaj
ri
m
edoj
. M
ultaj fakuloj ko
m
prenas tiujn spertojn kiel vizioj.
K
elkaj sugestis influojn de la babilona
m
edio en liaj si
m
bolaj
priskriboj
,
aŭ eĉ
m
odernajn interpretojn kiuj rilatigas ilin kun
psikologiaj aŭ halucinecaj fenomenoj.
S
ed tiu vizio de la
“
dia ĉaro” far
J
eĥezkel, kiu longe fasci-
nis religiajn kaj filozofiajn pensulojn, nunte
m
pe ĝi ankaŭ
altiris la atenton de nifologoj interesataj pri la neidentig-
itaj flugantaj objektoj
(NIFO
j
). I
li interpretas la priskribojn de
J
eĥezkel kiel eblan fruan raporton pri renkontiĝo kun ekster
-
tera veturilo
. E
n sia vizio
, J
eĥezkel priskribas
“
fla
m
adantajn
radojn
”, “
estaĵojn kun ho
m
aj for
m
oj sed kun kvar vizaĝoj
kaj flugiloj
”,
kaj strukturon kiu aspektas kiel
“
platfor
m
o
”
aŭ
“
fir
m
a
m
ento
”
super la estaĵoj
,
el kiu aŭdiĝas voĉo. Ĉi tiuj
elementoj
—
precipe la lu
m
aĵoj
,
la si
m
etria
m
ovado de la radoj
,
kaj la
“
ĉiela fir
m
a
m
ento
”
—
m
e
m
origas priskribojn de
m
odernaj
flugantaj objektoj aŭ spacveturiloj
. La
nifologoj interpretas
tiujn vidaĵojn kiel indikojn ke Jeĥezkel eble atestis tekno
-
logion kiun li ne povis kompreni en sia te
m
po kaj tial pri-
skribis ĝin per la si
m
bola kaj spirita lingvo disponebla al li
.
T
ia legado ne estas konvencia inter teologoj aŭ historiistoj
,
sed ĝi fariĝis parto de la pli vasta teorio pri antikvaj astro-
naŭtoj
,
la ideo ke eksterteranoj eble vizitis la
T
eron en la
pasinteco kaj estis
m
isko
m
prenitaj kiel diaĵoj.
Fine, alia biblia influo sur la homa menso estas tiu de la
m
esianis
m
o
,
t
.
e
.
la pri
m
esia espero
. T
iu espero
,
surbaze de
la profeteca prediko
,
disvolviĝis io
m
-
post
-
io
m
en la post-
ekzila biblia epoko kiun ni pritraktas, ĉefe inter la plej
malaltaj klasoj de la socio, la tiel nomataj .
E
kde la te
m
poj de la
“
klasikaj profetoj
”
kiel
J
esaja
, J
ere
m
ia
kaj
Am
os
,
oni ja
m
parolis pri la
“
espero pri estonta
M
esio
”
,
die sankt-oleita gvidanto, kiu restarigus justecon, pacon
74
kaj prosperon por
I
sraelo
. T
iu
m
esia figuro
,
kvanka
m
en siaj unuaj for
m
uliĝoj ne estis
tute difinita
,
estus funda
m
ente
“
liberiganto
”
kaj
“
spirita gvidanto
”. R
ilate justecon kaj
egalecon
,
la esperoj ĉefe rilatis al socia justeco
: L
a profetoj ofte denuncis la ekspluaton
de
m
alriĉuloj kaj senposeduloj
. Am
os
,
ekze
m
ple
, eg
e e
m
fazis socian justecon
,
kritikante
la riĉulojn kaj potenculojn pro ilia ekspluato de la ordinara popolo
( ,
a
m
ha-
arez
). Ĉ
i tio profunde resonis inter la ka
m
paranoj
,
kiuj vidis en la
M
esio figuron kapa
-
blan alporti egalecon
,
korekti la
m
isuzojn kaj restarigi veran justecan siste
m
on.
E
n la
m
esia profetaĵo
,
la
M
esio estus ido de
D
avid, kio reprezentis la esperon pri restar
-
igita regno
. T
iu regno signifis ne nur politikan restarigon
,
sed ankaŭ religian purecon
,
kiu implicis egalecon kaj socian justecon en la ĉiutaga vivo. La promesita Mesio
estus tiu
,
kiu transfor
m
us la sociajn rilatojn
. E
n iuj tekstoj
,
kiel ĉe
J
esaja
,
estas pri-
skribita estonteco, en kiu la popoloj estos egalecaj, la vidvinoj, orfoj kaj malriĉuloj
estos zorgataj, kaj tiuj kiuj historie estis premataj ĝuos veran bonfarton.
D
u
m
la babilona ekzilo
, m
ultaj el la
a
m
haaretz
verŝajne konservis vivan la mesian
esperon kiel
m
aniero por elteni la hu
m
iligon kaj la subpre
m
adon
. L
a pro
m
eso de justeco
kaj liberiĝo fare de la profetoj nutris la esperojn ke estonta gvidanto restarigus kaj la
politikan sendependecon de
I
sraelo kaj ĝian spiritan dignon
. K
ia
m
la ekzilitoj revenis
al
J
udujo
,
la
a
m
haaretz
, kiuj restis en la lando
,
eble vidis en tiuj eventoj partan plen
-
u
m
on de la profetaj pro
m
esoj
. T
a
m
en
,
la figuro de la
M
esio ankoraŭ ne estis klare difinita
,
kaj la reveno estis multe pli modesta ol esperite. La sociaj kaj ekonomiaj problemoj
daŭris,
kaj la justeco promesita de la profetoj ne realiĝis tuj.
D
u
m
la postekzila judis
m
o fir
m
iĝis
,
la pastroj kaj skribistoj kiuj revenis el la ekzilo
ekko
m
encis havi pli grandan kontrolon super la religia vivo
. T
io kaŭzis
m
alakordon
inter la elitoj kaj la
a
m
haaretz
,
kiuj restis
m
arĝenigitaj
,
kaj ree
m
ultaj el ili devis revi
pri Mesio, kiu alportus al ili egalecon antaŭ la religia kaj politika elito. En la posta
periodo
,
du
m
la
D
ua
T
e
m
plo
,
la
m
esia doktrino fortiĝis
,
ĉefe inter la ho
m
oj el la
m
alaltaj
klasoj, kiuj ankoraŭ konsistigis la pli
m
ulton de la loĝantaro.
L
a sadukeoj ne esperis iun
M
esion
. I
li estis la aristokrataro
,
kiu ne bezonis
L
iberig-
anton
. L
a fariseoj
,
kiuj socie apartenis al la
m
eza klaso
,
pli proksi
m
a al la popolo
,
ver
-
ŝajne konceptis la
M
esion kiel spirita gvidanto kiu alportus restarigon de la morala
kaj religia ordo
. F
ine
,
por la
a
m
haaretz
,
la
m
esia figuro reprezentis
,
ĉefe
,
la esperon
ke la potencaj strukturoj ŝanĝiĝu, ke justeco estu restarigita, kaj ke ili fine ĝuu egal-
econ antaŭ la leĝo
. D
u
m
kaj post la ekzilo
,
la
M
esio ĉesis esti nur politika aŭ religia
figuro, por fariĝi simbolo de liberiĝo, kaj materia, kaj spirita.
R
esu
m
e
,
la
m
esia ideo donis esperon al diversaj sociaj tavoloj
,
sed sa
m
te
m
pe
,
la realo ne
plenu
m
is iliajn esperojn
. K
vanka
m
la pro
m
esoj de justeco kaj egaleco estis esencaj en
la
m
esia figuro
,
la efektivigo de tiuj pro
m
esoj estis pli kompleksa ol multaj atendis.
La frustriĝo pro la neplenumitaj esperoj poste generis aliajn homtipojn aŭ sektojn
en la juda socio: esenoj, zelotoj…
Tiel estis la situacio en la juda socio kiam la Persa Imperio, en kiu ĝi estis en-
kadrigita, estis sur la rando de falo antaŭ la emerĝanta helenisma potenco.
